Rôle d’un site de pèlerinage, paysage d’Angkor dans l’histoire du Cambodge

Rappel historique :

Rôle d’un site de pèlerinage, paysage d’Angkor dans l’histoire du Cambodge

Par IM Sokrithy
Directeur adjoint du Centre International de Recherche
et de Dépôt de Documentation d’Angkor  

 « Angkor » évolue du mot sanskrit « Nokor ». Devenu khmer, il signifie « Capitale royale ». « Angkor » émane donc d’une longue histoire phonologique et sémantique. Cette évolution traduit une civilisation entière particulière et témoigne un développement d’une cité surprenante et incomparable dans l’histoire de l’humanité. Angkor fut non seulement la Capitale d’un Empire mais celle-ci est devenue spontanément une civilisation qui s’élargissait et marquait ses traces dans sa totalité géographique. De ce territoire fut née cette civilisation glorieuse marquée par un maillage formé entre un aspect géographique et les ruines archéologiques. La cité sacré Preah Nokor composée des centaines de temples, les baray, un système hydraulique ainsi que les autres vestiges archéologiques situés dans un espace large laissant apparaître les petites villes et agglomérations. De plus, les différentes formes de rites religieux pratiqués aujourd’hui par les habitants d’Angkor, conservent plusieurs éléments anciens à travers la mémoire des villageois depuis nos ancêtres. Contrairement à la civilisation de nos voisins – de Champa ou Dvaravati – qui disparut, celle d’Angkor subsiste en dépit des modifications de certaines pratiques. Angkor n’a pas disparu avec son époque dévolue mais il garde les vestiges archéologiques, architecturaux et les traces de l’ancienne capitale de l’Empire khmer construite entre le début du IXème et le XVème siècle dont reste la grande partie jusqu’à nos jours. L’histoire de la civilisation angkorienne influence réellement et profondément sur le développement du Cambodge actuel tant sur le plan social que culturel tout en gardant le lien avec nos ancêtres.Les statues de Shiva, de Vishnu et de Boudhha ainsi que l’usage largement répandue du sanskrit ont permis aux savants et chercheurs de comprendre l’origine d’Angkor : hindouisation dès le début de l’ère chrétienne. À la suite de la réunification des petits états, le Roi Jayavarman II monta sur le trône en 802 et qui en se proclama Roi de l’Univers. Il choisit la zone de Siem Reap-Angkor comme sa Capitale royale. Telle était l’importance historique d’Angkor et l’émergence d’un véritable « État », le tout premier État en Asie du Sud-Est.Les rois dirigèrent l’Empire khmer rayonnant dans l’histoire de l’Asie du Sud-Est. De maintes preuves témoignent l’aménagement urbain, le système fiscal, les réseaux routiers, les commerces, la législation, l’usage du sanskrit. Cela traduisait une civilisation de haut niveau de la ville d’Angkor dont l’influence se répandait sur tout le continent asiatique du Sud-est. Les inscriptions lapidaires dans l’ensemble de la région montrent la puissance d’Angkor de l’actuel Laos méridional vers le nord, du nord et du centre de l’actuelle Thaïlande vers le sud et de l’ouest du delta du Mékong vers la frontière est de Pagan.      Au milieu du XVe siècle, Angkor, la Capitale, fut abandonné en raison de l’invasion siamoise d’Ayudhya. À l’époque, Angkor était encore peuplé – une province du royaume khmer. Il fut appelé « Province de Nokor/Angkor » entourée par les villages et les pagodes du bouddhisme dit therevada au sein d’une ancienne ville et des temples. Invention prodigieuse khmère, Angkor est le plus grand monument religieux de la planète. Une structure monumentale miraculeuse sans précédent, il est également le symbole de la nation khmère. Il se présente sur les drapeaux et billets de banque du Cambodge. Ce temple a été construit au début du XIIème siècle par le roi Soryavarman II au sein de la Capitale nommée « Angkor ». « Angkor Vat » signifie « la pagode bouddhiste de la Capitale ». Autrefois, il était un temple brahmanique. Certaines inscriptions du temple nous a permis d’estimer de son nom initial « Parama Vishnuloka »         (Demeure céleste de Vishnu). À partir du XVIème siècle, il est devenu un important lieu sacré des bouddhistes.Le roi Ang Chan, au XVIè siècle, a restauré certaines parties du temple et a achevé les sculptures de la galerie nord-est. Plusieurs témoignages de restauration se trouvent à Bakan. Pour ce faire, les conservateurs de l’époque se sont servis des pierres d’anciens temples éparpillés çà et là dans l’enceinte du temple. Il était de coutume pour les rois descendants de procéder à l’entretien et à la restauration des ouvrages hérités de leurs ainés. Pour citer la manière dont un souverain pensait de ce devoir, en voici l’inscription lapidaire de 1577 gravée par la reine sur le mur de la tour centrale d’Angkor Vat.    Ayant vu mon fils [le roi Ang Chan] doté d’une limpide foi consacrée à la restauration de ce Brah Bisnulok [ancien nom d’Angkor Vat] de l’ancien Cambodge dans sa vraie forme ancienne, Nous éprouvons de la joie et de l’émotion à l’égard de cet état d’esprit.En 1901, le Protectorat français a mis en place l’École Française d’Extrême Orient (EFEO) au Camodge pour protéger les travaux du Conservatoire d’Angkor et les recherches sur les civilisations anciennes. L’EFEO s’appliquait à conserver, à restaurer un certain nombre de grands temples à Angkor, à aménager les différentes infrastructures et à organiser les importants circuits touristiques afin de valoriser et mettre en relief ces vestiges d’une glorieuse civilisation. Ces travaux de conservation et de restauration ont été progressivement entrepris laissant ainsi entrevoir la renaissance d’Angkor au temps moderne. Loin de la zone d’Angkor, les temples anciens représentent la fierté nationale et la force motrice primordiale d’un pays émergent dans une époque contemporaine. Étant donné sa valeur historique et sa réputation, l’image du temple joue un rôle prépondérant à tel point qu’elle figure sur la monnaie, les sceaux et les pièces juridiques sous le Protectorat. Sa représentation iconographique faisait usage de décoration, de décors architecturaux dans les constructions civiles, les monuments et les maisons des particuliers tant à Phnom Penh qu’en zones rurales. L’EFEO a soutenu la création d’une école des arts khmers dans les années 1920 dans l’intention de réunir les formations en matière artistique et ce dans le but aussi d’exposer de nouveau les constructions des bâtiments culturels khmers et le patrimoine de ce pays. L’école n’a pas formé les techniques artistiques et le design moderne mais les artisans ont été formés pour travailler selon la tradition ancienne en vue de reproduire les belles sculptures anciennes dans les temples en pierre. Par ce biais, les arts angkoriens font apparaître leur importance et semblent être très appréciés. Il s’agit d’exposition des concepts de nobles citoyens khmers dont l’héritage culturel et historique fusionne autour des thèmes portant sur Angkor. Au début des années 1950, une presse nationale « Nokor Vat » a fait sa première parution. Une partie du journal adoptait une position à l’encontre de la Chine, du Vietnam et du colonialisme en vue de réclamer l’indépendance en évoquant Angkor à plusieurs reprises pour convaincre ses lecteurs : le passé d’un peuple khmer très puissant, celui qui construisait les temples en pierre témoignant ainsi la solidité d’une « race » et d’une culture khmère à ne pas oublier. La lutte pour clamer l’indépendance a réussi en 1953, presque une décennie après la fin de la Seconde Guerre mondiale.   Les premières strophes de l’hymne national du Cambodge, après l’indépendance, fait revivre l’époque glorieuse du passé et l’espoir des hommes de l’époque moderne d’une éternelle réputation et d’une prospérité durable.      

1- Que le ciel protège le Roi
Et lui dispense Bohneur et Gloire
Qu'il règne sur nos coeurs et nos destinées
Celui qui, héritier des souverains bâtisseurs
Gouverne le fier et vieux Royaume.

2- Les temples dorment dans la forêt
Rappelant la grandeur du Moha Nokor
Comme le roc, la race khmère est éternelle
Ayons confiance dans le sort du Kampuchéa
L'Empire qui défie les années. […]

De même, pour contribuer aux efforts déployés dans la construction d’une identité khmère, la feue Reine, mère de l’ancien feu Roi Sihanouk a créé une chorégraphie de danse classique en mettant ensemble les costumes anciens et modernes. Il s’agit d’une valorisation d’un site de pèlerinage, symbole de solidarité et de la cohésion.

Au début des années 1960, dans le secteur du Commerce du Cambodge, Angkor est devenu une singularité et emblème de la modernité et du progrès de la nation. Les clients qui acquéraient les véhicules, tracteurs ou motocyclettes de marque Angkor se sentaient rassurés de leur qualité et de leur bon prix. Il était également l’objet de publicité des loisirs et des goûts de spécialités cambodgiennes. Le slogan de la société de la brasserie khmère était « La bière Angkor, mon bonheur » (1969). Les jeunes filles à la mode préféraient le style vestimentaire angkorien à un décolleté ou à une mini-jupe.

Au début des années 1970, le régime de Lon Nol, sotenu par les Américains, a fait un coup d’État pour destituer le Prince Sihanouk. Pour justifier, Lon Nol a soul-evé la question du déclin, la rupture sociale et le gaspillage démesuré du régime précédent tout comme à l’époque angkorienne. En revanche, ce qui était intéressant, c’était qu’Angkor aurait pu être le modèle d’esprit des « Khmers guerriers ».

Le cataclysme a ravagé le Cambodge en 1975. Le pays a subi de gros dégâts causés par la guerre du Vietnam. Pol Pot l’a conduit dans un autre tournant politique. En dépit de son désintérêt pour la mémoire de l’histoire ancienne en faveur de la révolution, Pol Pot a tout de même valorisé les structures socio-économiques de l’époque d’Angkor en les considérant comme un bien fondé du développement agricole de son régime. L’Angkar Khmer Rouge, tout en essayant de comparer son régime à celui d’Angkor, s’est servi d’une doctrine de développement hydraulique d’un ingénieur du XXème siècle pour mettre en œuvre de manière sauvage un régime agricole centralisé dans la production du riz.  

Nous avons pu constater qu’après l’obtention de l’Indépendance, la mentalité, les points de vue et la croyance des hommes politiques cambodgiens ont beaucoup évolué : ils hissaient Angkor au plus haut point comme étant le symbole de la gloire, l’identité ethnique, la source du pouvoir d’un peuple. Les tours du temple d’Angkor figurent sur les logos de plusieurs partis politiques importants. Devenu perspective et idéologie, Angkor est la trame servant à lier toutes les tendances politiques durant des fractures entre elles dans le paysage politique cambodgien.

En 1991, le feu roi Sihanouk avait fait appel à l’UNESCO pour sauvegarder Angkor. En réponse, le Président de l’Organisation s’est mis à lancer une campagne officielle internationale connue sous le nom de « Sauver Angkor ». En 1992, Angkor a été classé patrimoine mondial de l’UNESCO tant sur le plan matériel qu’immatériel. Son inscription sur la liste du patrimoine mondial lui apportait des aides internationales afin de le protéger et fonder une zone historique d’Angkor. La restauration de la danse Apsara, jusque-là représentée pour les visiteurs ainsi que d’autres danses classiques ont été inscrites sur la liste, une image célèbre utile à la renaissance de la culture nationale. Les temples éternisent leur existence à travers des œuvres d’architecture civile, des dessins et artisanats en pierre et en bois. Ce qui signifie qu’une fois de plus, Angkor joue le rôle d’un facteur favorisant la cicatrisation d’une rupture sociale telle que souhaite une société contemporaine. Effectivement, le peuple cambodgien évoque et évoquera son histoire glorieuse, son héritage de cette époque d’Angkor pour toujours.

Certains exemples sont a priori peu importants, or le peuple khmer saurait faire transparaître son caractère historique d’une valeur inestimable en mettant en relief les liens insécables entre patrimoine culturel et la société moderne. Prenons un exemple facilement compréhensible, l’organisation annuelle du nouvel an khmer nommé « Angkor Sangkranta ». Pendant ces dernières années, des millions de Cambodgiens se dirigent à Angkor pour assister à ces quatre jours de fête. Cet événement est à la fois une cérémonie religieuse et une occasion de visite pour certains qui ne le connaissaient pas.

À part son émergence comme étant l’emblème nationale du XXIè siècle, le site est reconnu comme la zone de paysage culturel la plus célèbre en Asie. Le nombre des visiteurs a atteint environ 3 millions par ans. De plus, Angkor est devenu le patrimoine mondial le plus connu de l’UNESCO. Un autre point remarquable est que le tourisme international et le patrimoine mondial, ressources industrielles dans une période de mondialisation moderne ont repris contact l’un avec l’autre dans une communication extérieure à Angkor.

Les recherches récentes sur les graffitis et dessins des murs d’Angkor Vat ont montré de longs voyages des visiteurs d’Angkor. Les poèmes gravés sur les murs du temple témoignent le périple des voyageurs chinois au début de la dynastie Qing. Les lettres écrites par un pinceau d’encre noire révèlent la présence des visiteurs nippons au début du XVIIè siècle. Les véritables intérêts de ces textes étaient les notes de leurs offrandes dédiées aux statues de Bouddha à l’intérieur du temple. À l’époque, Angkor était le centre bouddhique pour les pèlerins qui acquéraient leur mérite en Asie du Sud-Est. Par ailleurs, l’inscription en arabe – extrait du Coran – a été découverte à Phnom Bakheng : ceci témoigne que le lieu qui abritait à la fois les statues de Boudhha et des divinités brahmaniques est devenu un lieu sacré polythéiste.

25 ans se sont passés. Les travaux de sauvegarde d’Angkor se poursuivent pour assurer la conservation et la gestion du parc d’Angkor. Les nouveaux programmes soutenus par les 20 pays fonctionnent à l’ombre du patrimoine mondial reflètent les liens d’amitié de longue date même dès la période préhistorique entre la zone d’Angkor, l’Asie et le monde entier.       

រំឭកប្រវត្តិសាស្ត្រ៖
តួនាទីនៃបូជនីយដ្ឋាននិងទេសភាពនៃអង្គរនៅក្នុងដំណើរប្រវត្តិសាស្ត្រកម្ពុជា

ដោយ អ៊ឹម សុខរិទ្ធី
អនុប្រធាននៃមជ្ឈមណ្ឌលអន្តរជាតិស្រាវជ្រាវនិងតម្កល់ឯកសារអង្គរ

«អង្គរ» បានមកពីការវិវត្តន៍នៃពាក្យសំស្ក្រឹត«នគរ» ក្លាយមកជាខ្មែរ ដែលមានន័យថា "រាជធានី"។ ពាក្យ`«អង្គរ» គឺជាវត្ថុបុរាណមួយដែលមានប្រវត្តិសាស្ត្រយូរអង្វែង ដែលបានវិវត្តតាមសូរស័ព្ទនៃភាសាសាស្រ្តនិងអត្ថន័យរបស់ខ្លួន។ ការវិវត្តន៍នៃពាក្យនេះ បានបង្ហាញអំពីអារ្យធម៌ទាំងមូលដែលមានលក្ខណៈពិសេស និងតឹងតាងបង្ហាញពីការអភិវឌ្ឍន៍ក្រុងដ៏គួរឱ្យភ្ញាក់ផ្អើលស្ញប់ស្ញែងនៃប្រវត្តិសាស្រ្តរបស់មនុស្សជាតិ។ អង្គរមិនត្រឹមតែជារាជធានីនៃចក្រភពមួយទេ តែបានក្លាយជាអារ្យធម៌មួយដោយខ្លួនឯង ហើយបានរីកសន្ធឹងទៅសម្គាល់ដល់តំបន់ភូមិសាស្ត្រទាំងមូលទៀតផង។ ទឹកដីនេះបានបង្កើតអារ្យធម៌ដ៏រុងរឿងមួយ ដែលអាចសម្គាល់បានដោយការត្បាញបញ្ចូលគ្នារវាងស្ថានភាពភូមិសាស្រ្តលាយលំជាមួយសំណល់បុរាណវិទ្យា។​ ទីក្រុងពិសិដ្ឋ ព្រះនគរ ដែលផ្សំទ្បើងដោយប្រាសាទរាប់រយ អាងរក្សាទឹកបារាយ ប្រព័ន្ធធារាសាស្រ្ត និងសំណល់បុរាណវិទ្យាដទៃទៀត តាំងនៅក្នុងលំហទេសភាពធំទូលាយមួយ ដែលលេចទ្បើងដោយក្រុងតូចៗ ទីប្រជុំជនជាច្រើននៅផ្តុំគ្នា ។         លើសពីនេះទៀត ទម្រង់ពិធីបុណ្យផ្សេងៗដែលកំពុងប្រតិបត្តិដោយប្រជាជនតំបន់អង្គរនាពេលបច្ចុប្បន្ន មានរក្សាធាតុបុរាណជាច្រើនតាមរយៈការចងចាំរបស់អ្នកស្រុករស់នៅបន្តគ្នាពីដូនតារៀងមក។ មិនដូចទៅនឹងអារ្យធម៌ជិតខាងដែលបានរលាយបាត់ដូចជាចាម្ប៉ាឬទ្វារវត្តីនោះទេ តែអារ្យធម៌អង្គរនៅបន្តរស់ ដោយគ្រាន់តែបានកែប្រែទម្រង់ប្រតិបត្តិខ្លះៗប៉ុណ្ណោះ។

               អង្គរមិនបានបាត់ខ្លួនទៅតាមសម័យកាលដែលកន្លងផុតទៅទេ គឺសំណល់បុរាណវិទ្យា សំណង់ស្ថាបត្យកម្ម ស្លាកស្នាមនៃរាជធានីនៃចក្រភពខ្មែរ ដែលបានស្ថាបនាឡើងរវាងដើមសតវត្សទី៩ ដល់១៥ ភាគច្រើននៅគង់វង្សដល់សព្វថ្ងៃ ។ ប្រវត្តិសាស្ត្រនៃអារ្យធម៌សម័យអង្គរពិតជាបានជះឥទ្ធិពលដល់ការអភិវឌ្ឍន៍ប្រទេសកម្ពុជាយ៉ាងជ្រាលជ្រៅ ទាំងក្នុងទម្រង់សង្គមនិងវប្បធម៌ជាបន្តបន្ទាប់ ដោយផ្សារភ្ជាប់ទៅបុព្វបុរសអង្គររបស់ខ្លួន។

               រូបភាពទូទៅនៃព្រះបដិមាព្រះឥសូរ ព្រះនារាយណ៍និងព្រះពុទ្ធ រួមជាមួយការប្រើប្រាស់ភាសាសំស្រ្កឹតយ៉ាងទូលំទូលាយ បាននាំឱ្យអ្នកប្រាជ្ញ អ្នកស្រាវជ្រាវស្វែងយល់អំពីដើមកំណើតអង្គរ មានទាក់ទងនឹងដំណើរការនៃឥណ្ឌានីយកម្មតាំងពីដើមគ្រឹស្តសករាជមក។ ក្រោយពីការបង្រួបបង្រួមនគរតូចៗជាច្រើនបានមក ព្រះបាទជ័យវរ្ម័នទី២ ទ្រង់បានទ្បើងគ្រងរាជបល្ល័ង្កនៅឆ្នាំ៨០២ ដោយប្រកាសថាជាព្រះមហាក្សត្រនៃចក្រវាល ដោយជ្រើសរើសយកតំបន់សៀមរាប-អង្គរ ធ្វើជារាជាធានីរបស់ព្រះអង្គ។ នេះសារៈសំខាន់ជាប្រវត្តិសាស្ត្ររបស់អង្គរទាក់ទងនឹងការលេចឡើងជា "រដ្ឋ" របស់ខ្លួនពិតប្រាកដដំបូងគេនៅអាស៊ីអាគ្នេយ៍។

               ព្រះមហាក្សត្រអង្គរនានា ទ្រង់ជាអ្នកដឹកនាំចក្រភពខ្មែរដែលមានឥទ្ធិពលនៅក្នុងប្រវត្តិសាស្ត្រអាស៊ីអាគ្នេយ៍។ ភស្តុតាងជាច្រើន បង្ហាញពីរបៀបរៀបចំក្រុង ប្រព័ន្ធប្រមូលពន្ធនៃរបបគ្រង់គ្រងអង្គរ បណ្តាញផ្លូវគមនាគមន៍ ពាណិជ្ជកម្ម ប្រព័ន្ធច្បាប់ ការប្រើប្រាស់ភាសាសំស្រ្កឹត ដែលជាការបង្ហាញឲ្យឃើញពីកម្រិតស៊ីវិល័យដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់រាជធានីអង្គរ ហើយមានឥទ្ធិពលគ្របដណ្តប់ទៅលើអាស៊ីអាសគ្នេយ៍ដីគោកទាំងមូល។ ភស្តុតាងសិលាចារឹកដែលបានរកឃើញនៅទូទាំងតំបន់ បានបង្ហាញថាឥទ្ធិពលនៃអំណាចអង្គរលាតសន្ធឹងពីភាគកណ្តាលឡាវទ្បើងទៅជើង ភាគខាងជើងនិងកណ្តាលប្រទេសថៃចុះទៅភាគខាងត្បូង និងពីតំបន់ដីសណ្ដទន្លេមេគង្គនៅខាងលិចទៅព្រំប្រទល់ខាងកើតនៃ Pagan ។

               នៅពាក់កណ្តាលសតវត្សទី១៥ អង្គរត្រូវបានបោះបង់ចោលក្នុងឋានៈជារាជធានី ដោយ​សារការទន្ទ្រានពីក្រុងអយុធ្យា។ ពេលនោះអង្គរនៅតែមានមនុស្សរស់នៅ និងជាអាណាខេត្តមួយរបស់នគរខ្មែរ ហៅ«ខេត្តនគរ/អង្គរ» ដែលប្រមូលផ្តុំភូមិស្រុកជនបទជុំវិញសហគមន៍វត្តអារាមព្រះពុទ្ធសាសនាថេរវាទរស់នៅក្នុងទីក្រុងបុរាណនិងក្នុងប្រាសាទ។

               អង្គរវត្តជាវិមានសាសនាដ៏ធំបំផុតនៅលើផែនដីគឺជាការច្នៃប្រឌិតដ៏អស្ចារ្យនៃការច្នៃប្រឌិតខ្មែរ។ អង្គរវត្តជារចនាសម្ព័ន្ធសំណង់ដ៏អស្ចារ្យមួយដែលមិនធ្លាប់មានពីមុន ក៏ជានិមិត្តរូបនៃប្រជាជនខ្មែរផងដែរ។ អង្គរវត្តបានប្រតិដ្ឋទ្បើងនៅលើទង់ជាតិនិងក្រដាសប្រាក់របស់ប្រទេសកម្ពុជា។       ប្រាសាទនេះត្រូវបានសាងសង់ឡើងដើមសតវត្សទី១២ ដោយព្រះបាទសូរ្យវរ្ម័នទី២ នៅក្នុងរាជធានីដែលមានឈ្មោះថា "អង្គរ" ។ ពាក្យ "អង្គរវត្ត" មានន័យថាវត្តអារាមព្រះពុទ្ធសាសនានៅរាជធានី។ ដើមឡើយ អង្គរវត្តគឺជាប្រាសាទព្រហ្មញ្ញសាសនា។ យោងទៅតាមសិលាចារឹកខ្លះនៅក្នុងប្រាសាទ ដែលយើងអាចស្មានបានពីឈ្មោះដើមហៅថា «បរមវិស្ណុលោក» ("វិមានដ៏ខ្ពស់បំផុតនៃព្រះវិស្ណុ")។ ចាប់ពីសតវត្សទី១៦មក ប្រាសាទនេះបានក្លាយទៅជាអារាមព្រះពុទ្ធសាសនាដ៏ធំរបស់អង្គររហូតសព្វថ្ងៃនេះ។

               ព្រះបាទអង្គច័ន្ទ នៅសតវត្សទី១៦ បានមកជួសជុលស្តារផ្នែកខ្លះនៃប្រាសាទ និងឆ្លាក់បង្ហើយថែវជ្រុងឥសាន។ ភស្តុតាងនៃការងារជួសជុលច្រើនមាននៅជាន់បាកាន។ អ្នកអភិរក្សនៅសតវត្សទី១៦ បានប្រើថ្មប្រាសាទចាស់ដែលនៅរាយប៉ាយនៅលើបរិវេណនៃប្រាសាទ ដើម្បីជួសជុលផ្នែកដែលបែកបាក់។ វាជាធម៌ ជាទំនៀមទូទៅរបស់ព្រះមហាក្សត្រជំនាន់ក្រោយៗ ធ្វើការថែទាំនិងជួសជុលស្នាដៃរបស់បុព្វការីជន។ ឧទាហរណ៍ដ៏ល្អមួយអំពីថាតើព្រះមហាក្សត្រមានព្រះទ័យយ៉ាងណាចំពោះកាតព្វកិច្ចនេះ គឺអក្សរថ្មបានចារនៅឆ្នាំ១៥៧៧គស ដែលព្រះមហាក្សត្រិយានីបានចារនៅលើជញ្ជាំងនៃប្រាង្គកណ្ដាលនៃអង្គរវត្ត៖

                  ដោយទតឃើញព្រះរាជបុត្រ (ព្រះបាទអង្គច័ន្ទ) របស់ខ្ញុំម្ចាស់មានព្រះទ័យសទ្ធាជ្រះថ្លាជួសជុលព្រះពិស្ណុលោក (ឈ្មោះដើមអង្គរវត្ត) នៃកម្ពុជាបុរាណតាមរូបរាងដើមដែលសង់នាសម័យបុរាណ ខ្ញុំម្ចាស់មានព្រះទ័យសប្បាយរីករាយ និងត្រេកអរបំផុតចំពោះទឹកព្រះទ័យរបស់ទ្រង់។ 

               នៅឆ្នាំ១៩០១ អាណាព្យាបាលបារាំង បានបង្កើតសាលាបារាំងចុងបូព៌ា (EFEO) នៅប្រទេសកម្ពុជា ដើម្បីកាងារអភិរក្សអង្គរ និងសិក្សាស្រាវជ្រាវអារ្យធម៌បុរាណ។ EFEO បានខិតខំប្រឹងប្រែងអភិរក្សនិងជួសជុលប្រាសាទធំៗមួយចំនួននៅអង្គរ និងរៀបចំសណ្តាប់ឆ្នាប់ហេដ្ឋារចនាសម្ព័ន្ធផ្សេង ព្រមទាំងរៀបចំឲ្យមានវង់ទស្សនាធំៗជាដើម ដើម្បីលើកតម្លៃនិងបង្ហាញពីសំណល់នៃអារ្យធម៌ដ៏អស្ចារ្យមួយនេះ។ ការងារអភិរក្សនិងការជួសជុលស្តារឡើងវិញបានចាប់ផ្តើមបន្តិចម្តង បង្ហាញពីការរស់ឡើងវិញរបស់អង្គរក្នុងសម័យទំនើប។ ឆ្ងាយផុតពីតំបន់អង្គរ ប្រាសាទបុរាណបានក្លាយនិមិត្តសញ្ញាមោទនភាពជាតិ និងកម្លាំងចលករមានសារៈសំខាន់សម្រាប់ប្រទេសដែលទើបនឹងងើបទ្បើងក្នុងសម័យទំនើប។ ដោយសារតម្លៃប្រវត្តិសាស្រ្តនិងភាពល្បីល្បាញពេញនិយមផង រូបភាពនៃប្រាសាទបានដើរតួជានិមិត្តរូបយ៉ាងខ្លាំងដែលលេចឡើងនៅលើក្រដាសប្រាក់ នៅលើត្រា និងឯកសារច្បាប់ក្នុងសម័យអាណានិគមផងដែរ។ រូបភាពប្រាសាទបុរាណ ក៏ត្រូវបានយកទៅធ្វើការតុបតែងលម្អនិងរចនាស្ថាបត្យកម្ម នៅក្នុងស្នាដែស្ថាបត្យកម្មស៊ីវិល វិមានរដ្ឋនិងគេហដ្ឋានឯកជននានានៅក្នុងរាជធានីភ្នំពេញនិងនៅតាមទីជនបទផ្សេងទៀត។

               EFEO បានជួយជ្រោមជ្រែងបង្កើតសាលាវិចិត្រសិល្បៈខ្មែរនៅទសវត្សឆ្នាំ១៩២០ ក្នុងបំណងប្រមូលផ្តុំការបណ្តុះបណ្តាលសិល្បៈ រួមជាមួយនឹងការបង្ហាញសំណង់អគារវប្បធម៌ខ្មែរនិងបេតិកភណ្ឌបុរាណរបស់ប្រទេសជាថ្មី។ សាលាសិល្បៈនេះមិនបានបណ្តុះបណ្តាលបច្ចេកទេសសិល្បៈនិងការរចនាម៉ូដសម័យទំនើបទេ តែក្រុមសិប្បករត្រូវបានទទួលការបណ្ដុះបណ្ដាលឱ្យធ្វើការនៅតាមប្រពៃណីបុរាណដែលសម្រាប់ចម្លងតាមចម្លាក់ពិចិត្រសម័យបុរាណ ដែលមាននៅតាមប្រាសាទថ្ម។ តាមរយៈនេះ សិល្បៈសម័យអង្គរបានលេចឡើងយ៉ាងសំខាន់និងទទួលបានការពេញនិយម។ ជាការបង្ហាញអំពីគំនិតនៃប្រជាពលរដ្ឋខ្មែរដ៏ខ្ពង់ខ្ពស់ ដែលមរតកវប្បធម៌រនិងប្រវត្តិសាស្រ្តជាតិកម្ពុជា បានប្រមូលផ្តុំរលាយចូលគ្នានៅជុំវិញប្រធានបទអំពីអង្គរ។

               នៅប្រហែលដើមទសវត្សឆ្នាំ១៩៥០ សារពត៌មានជាតិមួយ ដែលមានឈ្មោះថា «នគរវត្ត» បានចេញផ្សាយជាសាធារណៈ។ ផ្នែកមួយនៃពត៌មានរបស់កាសែតនេះ មាននិយាយប្រឆាំងនឹងប្រទេសចិន ប្រទេសវៀតណាម និងប្រឆាំងនឹងរបបអាណានិគម ដើម្បីទាមទារឯករាជ្យ ដោយបានលើកនិយាយជាញឹកញាប់អំពីអង្គរ អតីតកាលខ្មែរពូកែខ្លាំងក្លាសាងប្រាសាទថ្ម ជាភស្តុតាងនៃភាពរឹងមាំពូជសាសន៍និងវប្បធម៌ខ្មែរហើយជាសក្ខីភាពនៃកម្លាំងខ្មែរដែលមិនគួរបំភ្លេចឡើយ មកឃោសនា​បញ្ចុះបញ្ចូលអ្នកអានរបស់ខ្លួន។ ការតស៊ូទាមទារឯករាជ្យបានសម្រេចនៅឆ្នាំ១៩៥៣ ពោលគឺជិតមួយទសវត្សក្រោយពីបញ្ចប់សង្គ្រាមលោកលើកទី២។

               វគ្គដំបូងនៃបទចម្រៀងជាតិលើកដំបូងបង្អស់របស់កម្ពុជា ក្រោយពីបានឯករាជ្យមានរំឭកសម័យបុរាណដ៏រុងរឿងនិងសេចក្តីសង្ឃឹមនៃមនុស្សសម័យថ្មីថានឹងមានកេរ្តិ៍ឈ្មោះដ៏វិសេសព្រមទាំងមានសិរីរុងរឿងដរាបរៀងទៅ។

               ១~សូមពួកទេព្ដា រក្សាមហាក្សត្រយើង

                       ឱ្យបានរុងរឿង ដោយជយមង្គល សិរីសួស្ដី

                       យើងខ្ញុំព្រះអង្គ សូមជ្រកក្រោមម្លប់ព្រះបារមី

                       នៃព្រះនរបតី វង្សក្សត្រាដែលសាងប្រាសាទថ្ម

                       គ្រប់គ្រងដែនខ្មែរ បុរាណថ្កើនថ្កាន។

                       ២~ ប្រាសាទសិលា កំបាំងកណ្ដាលព្រៃ

                       គួរឲ្យស្រមៃ នឹកដល់យសសក្ដិ មហានគរ

                       ជាតិខ្មែរដូចថ្ម គង់វង្សនៅល្អ រឹងប៉ឹងជំហរ

                       យើងសង្ឃឹមពរ ភ័ព្វព្រេងសំណាងរបស់កម្ពុជា

                       មហារដ្ឋកើតមាន យូរអង្វែងហើយ។

               ជាមួយគ្នានេះដែរ ដើម្បីចូលរួមជាផ្នែកមួយនៃកិច្ចខិតខំប្រឹងប្រែងកសាងអត្តសញ្ញាណខ្មែរ ព្រះមហាក្សត្រិយានីនៃព្រះករុណាព្រះបរមរតនកោដ្ឋ បានបង្កើតក្បាច់របាំក្បាច់បុរាណមួយ ដោយប្រើប្រាស់ការតុបតែងបុរាណលាយសម័យលើតួរបាំអប្សរា។ នេះជាវិធីមួយដើម្បីលើកកម្ពស់បូជនីយដ្ឋានបុរាណ ដែលជានិមិត្តរូបនៃសាមគ្គីភាពនិងការរួបរួមជាតិ។ នៅទស្សវតនៃឆ្នាំ១៩៦០ នៅក្នុងវិស័យពាណិជ្ជរបស់កម្ពុជា អង្គវត្តក៏ត្រូវបានក្លាយជារបស់ពិសេស និងជានិមិត្តរូបនៃភាពទំនើបនិងការរីកចម្រើនរបស់ជាតិ។ អតិថិជនទិញយានយន្ត ត្រាក់ទ័រ ឬម៉ូតូយីហោរអង្គរនោះនឹងត្រូវធានាថាមានគុណភាពខ្ពស់​ និងមានតំលៃថោក។ អង្គរក៏ត្រូវគេយកទផ្សាយពាណិជ្ជកម្ម ខាងគ្រឿងកម្សាន្ត និងរសជាតិដែរនៅកម្ពុជា។ ពាក្យស្លោករបស់ក្រុមហ៊ុនផលិតស្រាខ្មែរបានលើកថា "ស្រាបៀរអង្គរ សុភមង្គលរបស់ខ្ញុំ" (ឆ្នាំ១៩៦៩)។​ យុវនារីសម័យទំនើបនិយមរបៀបអប្សរសម័យអង្គរ​ ជាជាងរូបភាពលេចលើ ចំហក្រោម។ល។

                  នៅដើមទសវត្សឆ្នាំ១៩៧០ របបលន់ណុលដែលគាំទ្រដោយសហរដ្ឋអាមេរិក បានធ្វើរដ្ឋប្រហារទម្លាក់អតីតព្រះមហាក្សត្រ ព្រះបរមរតនកោដ្ឋ។ ដើម្បីធ្វើជាលេសនៃអំពើរដ្ឋប្រហារនោះ លោក លន់ ណុល បានយកហេតុផលនៃភាពអាប់អោននិងសង្គមបែកបាក់ និងការចំណាយខ្ជះខ្ជាយហួសប្រមាណនៃរបបមុន ប្រៀបប្រដូចនឹងសម័យអង្គរដែរ។ ប៉ុន្តែអ្វីដែលគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍ចំពោះលោកលន់នល់នោះ អង្គរគួរតែក្លាយជាគំរូស្មារតី «ខ្មែរជាពូជអ្នកចម្បាំង» ទៅវិញ។            គ្រោះកំណាចបានទន្ទ្រានកម្ពុជានៅឆ្នាំ១៩៧៥ ប្រទេសជាតិរងបំផ្លិចបំផ្លាញបំផ្លិចពីផលលំបាកនៃសង្គ្រាមវៀតណាម។ លោក ប៉ុល ពត​ បាននាំប្រទេសចូលទៅក្នុងរបត់នយោបាយមួយផ្សេងទៀត។ ទោះបីជាគ្មានចំណាប់អារម្មណ៍អំពីស្មារតីចងចាំនៃប្រវត្ដិសាស្ដ្រពីបុរាណ ចំពោះបដិវត្តរបស់ខ្លួនយ៉ាងណាក្តី ក៏ប៉ុលពតជាថ្មីម្តងទៀតបានបញ្ចូលខ្លួននៅក្នុងអតីតកាលខ្មែរដោយលើកតម្កើងពីរចនាសម្ព័ន្ធសង្គមនិងសេដ្ឋកិច្ចរបស់អង្គរថាជាមូលដ្ឋានគ្រឹះដ៏ល្អសម្រាប់ការអភិវឌ្ឍន៍វិស័យកសិកម្មរបស់របបនេះដែរ។ អង្គការខ្មែរក្រហម បានបំផុសគំនិតដោយយកទ្រឹស្តីអភិវឌ្ឍវិស័យធារាសាស្ត្ររបស់អ្នកវិស្វករសតវត្ស២០ ទៅអនុវត្តយ៉ាងព្រៃផ្សៃនូវទម្រង់របបកសិកម្មប្រមូលផ្តុំ បង្កើនទិន្នផលស្រូវ ដោយព្យាយាមប្រដូចរបបខ្លួនទៅនឹងបច្ចេកទេសរៀបចំប្រព័ន្ធធារាសាស្ត្រនៅសម័យអង្គរ។            ជាសារវន្ត យើងអាចមើលឃើញថា នៅក្រោយពេលបានឯករាជ្យមក ផ្នត់គំនិត ទស្សនៈ និងជំនឿរបស់អ្នកនយោបាយខ្មែរ តែងតែមានភាពប្រែប្រួលយ៉ាងខ្លាំង ដោយលើកតម្កើងអង្គរឲ្យនៅខ្ពង់ខ្ពស់ ជានិមិត្តរូបនៃវប្បធម៌ថ្កុងថ្កើង អត្តសញ្ញាណជាតិពន្ធ និងជាប្រភពអំណាចនៃជាតិសាសន៍មួយ។ ប្រាង្គប្រាសាទអង្គរវត្តត្រូវបានលើកបង្ហាញនៅលើទង់ជាតិនៃគ្រប់គណបក្សនយោបាយធំៗជាច្រើន។ អង្គរដែលបានក្លាយជាទស្សនវិស័យនិងមនោគមន៍វិទ្យានយោបាយ ប្រៀបដូចនឹងខ្សែអំបោះ ទុកសម្រាប់ដេរភ្ជាប់គ្រប់និន្នាការនយោបាយចំពោះគ្រប់ការប្រេះឆានៃមនោគមវិជ្ជាធំៗទាំងទ្បាយ នៃដំណើរឆ្លងកាត់ទិដ្ឋភាពនយោបាយខ្មែរ។             ឆ្ពោះមកដល់សម័យបច្ចុប្បន្ន។ នាឆ្នាំ១៩៩១ អតីតព្រះមហាក្សត្រកម្ពុជាព្រះនរោត្តមសីហនុ បានអំពាវនាវដល់អង្គការយូណេស្កូដើម្បីឲ្យជួយស្រោចស្រង់អង្គរ។ ជាការឆ្លើយតបទៅនឹងសំណើនេះ លោកប្រធានអង្គការយូណេស្កូបានចាប់ផ្តើមធ្វើយុទ្ធនាការអន្តរជាតិមួយជាផ្លូវការ ដែលគេស្គាល់ថា "ស្រោចស្រង់អង្គរ" ។ នៅឆ្នាំ១៩៩២ ប្រាសាទអង្គរត្រូវបានចាត់ថ្នាក់ជាបេតិកភណ្ឌពិភពលោករបស់អង្គការយូណេស្កូទាំងបេតិកភណ្ឌរូបីនិងអរូបី។ ការចុះបញ្ជីនេះបាននាំមកនូវជំនួយអន្តរជាតិដើម្បីការពារនិងបង្កើតតំបន់ប្រវត្តិសាស្រ្តអង្គរ។ ការស្តារឡើងវិញនៃរបាំអប្សរាដែលបានសម្តែងសម្រាប់ភ្ញៀវទេសចរដូចជារបាំខ្មែរបុរាណដែលត្រូវបានចុះបញ្ជីទៅសម្បត្តិបេតិកភណ្ឌពិភពលោកបានក្លាយទៅជារូបភាពដ៏ល្បីល្បាញសម្រាប់ការងើបឡើងវិញនៃវប្បធម៌ជាតិ។ វត្តមានរបស់ប្រាសាទបន្តមានរូបរាងនៅក្នុងស្នាដៃស្ថាបត្យកម្មស៊ីវិល គំនូរនិងសិប្បករលើថ្មនិងឈើ មានន័យថាអង្គរជាថ្មីម្តងទៀតបានដើរតួនាទីជាខែ្សអំបោះដេរភ្ជាប់ការបែកបាក់សង្គម ការប្រេះឆាមនោគមន៍វិទ្យា តាមការស្រមើលស្រមៃចង់បាននៃសង្គមសហសម័យរបស់ប្រទេសជាតិ។ ជាការពិតណាស់ប្រជាជនខ្មែរតែងតែរំឭកប្រវត្តិសាស្រ្តដ៏រុងរឿងរបស់ខ្លួនជាបន្តបន្ទាប់ អំពីមរតកជាតិអង្គរជាទីសំអាងគ្មានទីបញ្ចប់។            មានឧទាហរណ៍ខ្លះមើលហាក់បីដូចជាមិនសូវសំខាន់ ប៉ុន្តែប្រជាជនខ្មែរបែរជាពាំនាំឲ្យឃើញពីប្រវត្តិសាស្រ្តដែលមានតម្លៃគ្មានអ្វីប្រៀបផ្ទឹមពុំបាន ដោយរំលេចឲ្យឃើញពីចំណងទាក់ទងមិនអាចកាត់ផ្តាច់បានរវាងបេតិកភណ្ឌវប្បធម៌នៃអតីតកាលនិងសង្គមសម័យទំនើប។ ឧទាហរណ៍មួយដែលយើងអាចងាយយល់នោះគឺការរៀបចំពិធីបុណ្យចូលឆ្នាំខ្មែរប្រចាំឆ្នាំ ដែលបច្ចុប្បន្នគេហៅថា «អង្គរសង្រ្កាន្ត»។ ក្នុងរយៈពេលប៉ុន្មានឆ្នាំចុងក្រោយនេះ ប្រជាជនកម្ពុជារាប់លាននាក់បានធ្វើដំណើរទៅកាន់តំបន់អង្គរ ដើម្បីចូលរួមពិធីបុណ្យរយៈពេលបួនថ្ងៃនេះ។ ព្រឹត្តិការណ៍នេះគឺជាពិធីបុណ្យសក្ការបូជាផង និងទេសចរណ៍ផង ជាឪកាសដ៏ល្អមួយ ដែលប្រជាពលរដ្ឋកម្ពុជាបានមកទស្សនាអង្គរ ដែលខ្លះមិនធ្លាប់បានមកដល់ពីមុនមក។            ក្រៅពីការលេចឡើងជាថ្មីនៃអង្គរជានិមិត្តរូបជាតិដ៏ធំសម្បើមក្នុងសតវត្សរទី២១ ​រមណីយដ្ឋាននេះ ក៏បានទទួលស្គាល់ជាតំបន់ទេសភាពវប្បធម៌ដ៏ល្បីល្បាញពេញនិយមបំផុតមួយនៅអាស៊ី។ ភ្ញៀវទេសចរបានកើនទ្បើងប្រមាណ៣លាននាក់មកទស្សនាអង្គររៀងរាល់ឆ្នាំ។ មិនតែប៉ុណ្ណោះ ប្រាសាទអង្គរក៏ក្លាយជាបេតិកភណ្ឌបេតិកភណ្ឌពិភពលោកដ៏ល្បីល្បាញបំផុតរបស់អង្គការយូណេស្កូដែរ។ ចំណុចគួរឱ្យចាប់អារម្មណ៍មួយទៀតថា ទេសចរណ៍អន្តរជាតិនិងបេតិកភណ្ឌពិភពលោក ដែលជាប្រភពធនធានឧស្សាហកម្មពីរនៃសម័យសាកលភាវូបនីយកម្មទំនើប បានរួមគ្នាបង្កើតដំណរភ្ជាប់ឡើងវិញនៃទំនាក់ទំនងផ្នែកវប្បធម៌ពីពិភពខាងក្រៅជាបន្តបន្ទាប់នៅអង្គរ ដែលមានហូរហែរមកអស់ច្រើនសតវត្សមកហើយ។            ការស្រាវជ្រាវថ្មីៗលើអក្សរសរសេរនិងគំនូរលើជញ្ជាំងអង្គរវត្ត បានរកឃើញពីដំណើរវែងឆ្ងាយរបស់ភ្ញៀវមកទស្សនាអង្គរ។ កំណាព្យដែលបានសរសេរលើជញ្ញាំងប្រាសាទ ជាភស្តុតាងនៃអ្នកធ្វើដំណើរចិនមកទស្សនាអង្គរអំឡុងដើមរាជវង្ស Qing។ អក្សរសរសេរដោយជក់ទឹកខ្មៅបង្ហាញពីវត្តមានរបស់ភ្ញៀវជប៉ុននៅដើមសតវត្សទី១៧។ សារៈសំខាន់ពិតប្រាកដនៃអត្ថបទទាំងនេះ បានកត់ត្រាអំពីកំណត់ហេតុនៃតង្វាយរបស់គេ ថ្វាយដល់ព្រះពុទ្ធបដិមាតម្កល់នៅក្នុងប្រាសាទ។ អង្គរពេលនោះ បានក្លាយជាមជ្ឈមណ្ឌលព្រពុទ្ធសាសនាសម្រាប់អ្នកធ្វើធម្មយាត្រា មកស្វែងបុណ្យនៅជុំវិញតំបន់អាស៊ីអាគ្នេយ៍។ លើសពីនេះទៀត សិលាចារឹកភាសាអារ៉ាប់ដែលបានចារសំណេរដកស្រង់ពីគម្ពីរកូរ៉ាន់ ក៏បានរកឃើញនៅប្រាសាទភ្នំបាខែង សបញ្ជាក់ឲ្យឃើញថា ប្រាសាទដែលមានរូបតម្កល់ព្រះពុទ្ធបដិមាផង និងព្រះនៃសាសនាព្រាហ្មណ៍ផង បានក្លាយជាកន្លែងសម្រាប់ធ្វើសក្ការបូជាពហុនិកាយ។            អស់រយៈពេល២៥ឆ្នាំហើយ កិច្ចការអភិរក្សអង្គរបានកំពុងបន្ត ដើម្បីធានាការអភិរក្សនិងការគ្រប់គ្រងឧទ្យានអង្គរ។ កម្មវិធីអភិរក្សថ្មីៗដែលបានជួយជ្រោមជ្រែងឡើងដោយបណ្តាប្រទេសចំនួន២០ បំពេញការងារនៅក្រោមឆ័ត្រនៃបេតិកភណ្ឌពិភពលោក ឆ្លុះបញ្ចាំងពីចំណងមិត្តភាពដ៏យូរអង្វែងដែលមានតាំងពីមុនប្រវត្តិសាស្រ្តរវាងតំបន់អង្គរនិងតំបន់អាស៊ី ព្រមទាំងពិភពលោកទាំងមូល។